Met pijn in het hart vernamen we dat donderdag 8 oktober 2020 de Iraanse zanger Mohammad Reza Shajarian is overleden. Ostad (meester) Shajarian is de ziel van Iran en mag gerust naast de grote wereldiconen uit de muziekwereld worden gezet. Hij hoort thuis in een rijtje waarin Ravi Shankar, Nusrat Fateh Ali Khan, Cesaria Evora, Amalia Rodriguez, Oum Khaltoum, Franco, John Lennon, Astor Piazzolla, Yehudi Menuhin of Miles Davis in thuis horen. Terwijl deze culturele reus het leven liet en een stukje werelderfgoed verdween, bleef het oorverdovend stil in onze nationale media. Ondertussen bericht VRTNWS op zijn cultuurpagina’s wel over de dood van Johnny Nash en Eddie Van Halen en is het daar wel wereldnieuws dat Niels Destadsbader coronaproof in de Ghelamco arena gaat optreden. Zijn overlijden was wel groot nieuws in de buitenlandse media zoals BBC, The Guardian, the New York Times of Le Monde. De enige conclusie dat we kunnen trekken, is dat Vlaanderen meer nog dan aan een Vlaamse canon nood heeft aan een wereld canon. Het wordt hoog tijd dat we – zeker ook op muzikaal vlak – verder durven kijken dan wat ons van rond de kerktoren en van rond het vrijheidsbeeld als belangrijk wordt aangereikt. En om de lijn nog verder door te trekken: riskeer je niet dat gemeenschappen met migratieachtergrond je media onvoldoende volgen, als je hun grootste artiesten zelfs niet naar waarde schat ?
Mohammad Reza Shajarian belichaamde de tijdloze schoonheid van Perzische muziek.
De zanger, die op 80-jarige leeftijd is overleden, werd in zijn thuisland het zwijgen opgelegd vanwege zijn uitgesproken kritiek – maar zijn kunstenaarschap speelde door in de harten van Iraniërs in binnen- en buitenland. Ondanks de boycot twitterde president Hassan Rohani: ‘De dankbare bevolking van Iran zal deze geliefde artiest en zijn werk nooit vergeten’.
Shajarian, die al jarenlang leed aan nierkanker, overleed op tachtigjarige leeftijd in zijn woonplaats Teheran. Ondanks de strenge lockdown in Iran gingen duizenden mensen in tranen de straat op terwijl ze zijn bekendste liederen zongen. Shajarians zoon Hommayoun, zelf inmiddels ook een beroemde zanger, maakte het nieuws van de dood van zijn vader bekend via Instagram.
Shajarian werd geboren in de Oost-Iraanse stad Mashhad. Als jonge jongen vestigde hij de aandacht op zichzelf als een begenadigd reciteerder van de Koran, een traditie die hij van zijn vader had geërfd. Het beoefenen van muziek als uitvoerende kunst druiste in tegen de overtuigingen van zijn strikt religieuze familie, dus voerde hij zijn studie van Perzische zang en de wetenschap van het klassieke radif- systeem in het geheim uit.
Hij werd beroemd in de jaren 60 na optredens op radio en staatstelevisie, en belichaamde al snel de tijdloze schoonheid van Perzische muziek en poëzie in een periode waarin Iran door politieke onrust en revolutionaire onrust ging.
Het was in Shajarian’s stem dat het alchemistische huwelijk van Perzische mystieke poëzie en Iraanse muziektraditie zijn hoogste uitdrukking vond.
Terwijl hij zich aan de bijna religieuze normen van de Perzische toonladders en poëtische regels van rijm en metrum hield, opende Shajarian ook nieuwe wegen door nieuwe elementen in de Perzische muziek te introduceren. Hoewel hij van oorsprong een soloartiest was, experimenteerde hij met een aantal muzikale ensembles en vond hij nieuwe snaarinstrumenten uit die hun weg naar zijn concerten vonden.
Voor Iraniërs in Iran dienden de liederen van Shajarian als anker voor hun Perzische identiteit en boden ze hoop en troost in moeilijke tijden. Veel Iraniërs hebben emotionele herinneringen aan Shajarian – het is moeilijk om een Iraniër te vinden die de heilige maand Ramadan niet zou markeren door te luisteren naar Shajarian’s beroemde vertolking van het Arabische Rabbana-gebed over het verbreken van het vasten.
Voor Iraniërs in het buitenland gaf Shajarian een stem aan de melancholie die hoort bij het leven in ballingschap – niet alleen fysieke ballingschap, maar ook de existentiële innerlijke ballingschap van mensen, die gaat over leven in gescheidenheid van je diepste wezen, een toestand die soefipoëzie beschrijft als de wortel van alle menselijke pijn en lijden.
In de nasleep van de verkiezingsprotesten van de Groene Beweging in 2009, verbood Shajarian de Iraanse omroepen om de liedjes te spelen die hij in de vroege dagen van de Islamitische Revolutie had opgenomen. Toen voormalig president Mahmoud Ahmadinejad de opstandige demonstranten bestempelde als “stof en vuilnis”, reageerde Shajarian door zichzelf “de stem van stof en vuilnis” te noemen.
Zijn openhartigheid had een prijs. Shajarian werd al snel verbannen van optreden en opnemen in Iran. Zelfs de iconische Rabbana werd uit het jaarlijkse Ramadan-programma verwijderd. Hoewel Shajarian in Teheran bleef wonen, waar hij een groot deel van zijn tijd doorbracht met tuinieren – zoals hij me in 2016 vertelde – moest hij naar de VS vliegen om nieuwe muziek op te nemen.
Zelfs als censuurmaatregelen hem tot in zijn kern door elkaar schudden, bleef Shajarian diepe solidariteit tonen met het lot van het Iraanse volk. Zoals hij stelde aan the Guardian: “Mijn muziek is altijd volledig verbonden geweest met wat er in Iran gebeurt. De gedichten die ik kies, weerspiegelen onze sociale geschiedenis. Mijn liedjes spreken over het leven van mensen. Ik haal mijn inspiratie uit de mensen. Ik moet bij hen zijn. Anders zou ik niet kunnen zingen. ”
(De biografische info over Shajarian is gebaseerd op artikels van the Guardian en MixedWorldMusic)